Әсіресе темекі мен алкогольді ерте жастан қолдану — өскелең ұрпақ үшін ең үлкен қауіптердің бірі. Жас организмнің дамуы, психологиялық тұрақтылығы, мінез-құлық қалыптасуы дәл осы кезеңде жүретіндіктен, зиянды әдеттердің әсері әлдеқайда ауыр болуы мүмкін. Осы мәселеге тереңірек тоқталу үшін Jambylinfo.kz тілшісі балалар дәрігері, жасөспірімдер денсаулығы жөніндегі маман Айгерім Әлібекқызымен сұхбаттасқан еді.
– Айгерім ханым, ең алдымен темекі мен алкогольдің жасөспірімдер үшін ең қауіпті тұстары қандай екенін айтып өтсеңіз.
– Ең үлкен қауіп – олардың ағзасының әлі толық қалыптасып бітпеуі. Темекідегі никотин жасөспірімнің оңай тәуелділікке бой алдыруына әкеледі. Жүйке жүйесі әлі жетілмегендіктен, никотин мидың жұмысын тежейді, есте сақтауды, шоғырлануды нашарлатады. Ал алкоголь жасушалардың дамуын баяулатып, бауыр мен жүрекке кері әсерін тигізеді. Яғни зиян бірден білінбеуі мүмкін, бірақ ұзақ мерзімде салдары өте ауыр болады.
– Қазір электронды темекі, вейп сияқты өнімдер кең таралып кетті. Жасөспірімдер арасында “бұл зиянсыз” деген түсінік бар. Бұл қаншалықты рас?
– Бұл мүлде дұрыс емес. Вейп пен электронды темекілердің құрамында никотин аз деп ойлау — өте қауіпті қате түсінік. Керісінше, олардың кейбірінде никотин мөлшері кәдімгі темекіден де жоғары болуы мүмкін. Оның үстіне, сұйықтық құрамындағы химиялық қоспалар тыныс алу жолдарының күйіп қалуына, аллергияға, өкпе қабынуына әкеледі. Соңғы жылдары вейптің кесірінен тыныс жолдары зақымданған балалар саны күрт артып отыр. Сондықтан “қауіпсіз балама” деген сөздің шындыққа еш қатысы жоқ.
– Алкогольдің де әсері әр жаста әртүрлі болуы мүмкін. Жасөспірімдерге ол қалай зиян тигізеді?
– Алкогольді ерте қолдану ми құрылымының өзгеруіне, эмоцияны басқару қабілетінің төмендеуіне, тәуелділікке тез үйлесуге әкеледі. Сонымен қатар иммунитет әлсірейді, ұйқы режимі бұзылады, мектептегі үлгерім нашарлайды. Жасөспірімдердегі алкогольдік улану жағдайлары да жиілеп кетті. Бұл – олардың ағзасы алкогольді көтере алмайтынын көрсетеді.
– Қазіргі ата-аналарды алаңдататын тағы бір мәселе – баланың бұған қалай тап болатыны. Зиянды әдеттердің басталуына не әсер етеді?
– Бірнеше негізгі фактор бар.
Біріншіден, құрбылар ықпалы. Жасөспірім кезінде “топтан қалмайын” деген ой басым болады. Екіншіден, қызығушылық пен еліктеу. Үлкендерден көргенін қайталау – табиғи процесс. Үшіншіден, стресс пен эмоционалдық қысым. Бала өзін түсінген адам таппай, ішкі алаңдаушылықтан құтылу үшін осындай зиянды жолдарды таңдайды. Төртіншіден, әлеуметтік желідегі теріс контент. Вейп пен алкогольді “мода” немесе “қауіпсіз ермек” ретінде көрсететін видеолар өте көп.
– Жасөспірімдердің бойында бұл әдеттердің белгілері байқала бастаса, ата-аналар не істеуі керек?
– Ең алдымен байбалам салмай, балаға қысым көрсетпей, ашық және сенімді әңгіме жүргізу қажет. “Сен жамансың” емес, “Мен сен үшін алаңдаймын” деген тілмен сөйлесу маңызды. Балаңызды жазалау мәселені шешпейді, керісінше оны жабық, агрессивті, жалғыздыққа бейім етеді. Егер бала тәуелділік белгілерін көрсетсе немесе өз күшіңізбен жеңе алмай жатсаңыз, психолог пен педиатрға жүгінген жөн.
– Балаға алдын алу шараларын қалай түсіндіруге болады? Кейбір ата-аналар “айта бергеннен пайда жоқ” деп жатады.
– Дұрыс түсіндіру — ең мықты профилактика. Балаға құрғақ ақпарат емес, нақты мысалдар, өмірлік жағдайлар арқылы түсіндіру қажет. Бала неге бұл зиянды әдеттен бас тартуы керек екенін өзі түсінгенде ғана ол саналы шешім қабылдайды. Сонымен қатар үйде дені сау әдеттер қалыптастыру — спорт, шығармашылық, қызықты орта — баланың зиянды дүниелерге қызығуын азайтады.
– Сіздің ойыңызша, қоғам деңгейінде бұл мәселені қалай азайтуға болады?
– Ең бастысы – мектеп, ата-ана және медицина мамандарының арасындағы берік байланыс. Сонымен қатар зиянды өнімдердің балаларға сатылуын қатаң бақылау, әлеуметтік желілердегі қауіпті контентті шектеу, жасөспірімдерге арналған психологиялық қолдау қызметтерін кеңейту керек. Баланы ақпараттандыру – қоғамның ортақ міндеті.
– Әңгімеңізге рақмет!
– Сауалдарыңызға рақмет. Ең бастысы – жасөспірімдердің денсаулығын қорғау бәрімізге ортақ борыш екенін ұмытпайық.